چگونه به حسابمان رسیدگی می شود؟

یکی از سوالات که برای هر کس، چه معتقد به غیب و چه غیر معتقد مطرح می شود این است که در صحرای محشر که خلایق اولین و آخرین جمع می شوند، چگونه به حسابشان رسیدگی می شود؟ بیچاره انسان که برای تجسم چنین مسایلی چیزی جز تصاویر و رویدادهای زندگی مادی خود در اختیار ندارد. صحرای وسیعی را مجسم کنید که در آن میلیاردها میلیارد انسان جمع آمده اند و قرار است که به تمام کارهایی که کرده اند حتی چیدن یک سیب از درخت بدون اجازه صاحبش ، بلکه ریزتر از آن یعنی یک خطور ذهنی و نظایر آن رسیدگی شود، بگونه ای که اگر قرار شود تمام خوبیها و بدیهای هر یک از انسانها را با حد متوسط عمر هفتاد ساله بر روی کاغذ یا نوار ثبت و ضبط شود کتاب خانه ای را می طلبد به وسعت یک شهر. حال اگر قرار شود که اصل فمن یعمل مثقال ذره ... رعایت شود، چه صورتی پیدا می کند و چه پر سنل عظیم و بی شماری را برای رسیدگی به تمام جرایم و مظالم ریز و درشت میلیاردها میلیارد انسان می طلبد ؟ راستی اسباب و لوازم و امکانات چنین محاسباتی چگونه است؟ اگر گذار شما به محاکم دادگستری شهرهای بزرگ و پر جمعیت افتاده باشد خواهید دید چه ازدحام عجیبی است ، چه بسا شاکیانی که پرونده آنها متجاوز از ده سال دست به دست گشته ولی هنوز گره ای از کارش گشوده نشده است.

مساله محاسبه از مسائل مهم اعتقادی ماست. قرآن کریم در دهها آیه صراحت این مساله را عنوان فرموده است. دانستن کیفیت این محاسبه و امضای آن به وسیله عقل به نگرش ما نسبت به معاد و موضع گیری های ما در قبال جهان آفرینش کمک بزرگی خواهد کرد. همین که ما تعبدا بپذیریم که به تمام اعمال ما رسیدگی می شود و در آنجا مو را از ماست جدا می کنند ، چندان تاثیری در حیات روحی و معنوی ما نمی گذارد. بنابر این، در اینجا نیز جا دارد که کمی درباره این امر مهم بیاندیشیم تا به حول و قوه الهی بتوانیم روزنه ای کوچک به عالم ملکوت بگشاییم . (انشاء الله).

همانطور که بزرگان و اندیشمندان دینی گفته اند، در زندگی انسان دو نوع قانون جریان دارد : یکی قوانین تشریعی و قراردادی ، و دیگر ، قوانین تکوینی و ذاتی. قوانین تشریعی ، قوانینی است که به صورت قرار داد توسط خدا یا رسول خدا یا افراد انسانی وضع می شوند و قصد واضعین چیزی جز این نیست که در جامعه نظم و نسقی ایجاد کنند و جامعه را از هرج و مرج نجات بخشند ، لذا برای کسانی که رعایت این قوانین را می کنند پاداشهایی در نظر می گیرند و کسانی که این قوانین را زیر پا می گذارند ، مستوجب عقوبتهایی می گردند . این پاداشها و کیفرها در تمام جوامع

یکسان نیست ، زیرا " قرارداری " است . رسیدگی به این خدمتها و خیانتها هم قراردادی است یعنی دستگاه محاسبه و محاکمه خارج از وجود انسان است و به همین جهت پاداشها و عقوبتها انسان هم ذاتی و درونی تکوینی نیست . فرض کنید کسی با اختراع یک دستگاه جدید و عجیبی ، می تواند مرض سرطان را معالجه کند و به سبب این اختراع مستحق دریافت جایزه نوبل (مثلا صد هزار دلار) گردیده است . این جایزه از یک سو خارج از ذات این فرد است ، و از سوی دیگر ، خود پاداش نیست ، بلکه وسیله درک پاداش است زیرا پول فی نفسه لذت آفرین نیست . اما قوانین تکوینی ، برخلاف قوانین تشریعی قراردادی و بیرونی نیست ، ذاتی و درونی است . مثلا قانونی که در کندوی زنبور عسل حکم فرماست مانند قوانین بشری به وسیله جلسه ای از زبدگان زنبورها وضع نشده است . این قوانین در ذات تک تک زنبورها نهفته شده است و واضع این قوانین ، آفریدگار زنبورهاست که خلقت اولین زنبور تا آخرین اینها بر همین نهج بوده و هست و خواهد بود . لا تبدیل لسنه الله . این قوانین را قرآن کریم سنت می نامد . بنابر این ، پاداشها و عقابها و همچنین محاسباتی که صورت می گیرد ، هی‍ نیازی به اسباب و لوازم خارجی نیست . حسابگر اعمال من و شما یک قاضی خسته و افتاده نیست که از مطالعه چند پرونده سرش به دوران آمده و دیگر قادر به ادامه کار نباشد ، بلکه حسابگر ما ، وجدان ما و فرشتگان و کارگزارانی است از سنخ وجدان و روح ما که شب و روزکارشان ثبت و ضبط اعمال و رفتار ما بوده و می باشد . عواملی هم که در خارج از وجود انسان ، به عنوان شهود یا حسابگران در مسیر محاسبه و محاکمه قرار می گیرند ، همه و همه مانند خود انسان ذاتی و تکوینی اند . اصولا آنچه که در نظام آفرینش می گذرد همه تکوین است و با تکوین ، بساط تشریع و امور قرار دادی برداشته می شود . سنتهای بشری جای خود را به سنن تکوینی الهی می سپارند . ذکر مثال شاید بتواند گوشه ای از محاکمات و محاسبات آخرت را آشکار سازد : کسی را در نظر بگیرید که دست خود را به خون بیگناهی آغشته است این شخصی پس از ارتکاب این جنایت دچار عذاب وجدانی عمیقی شده بطوری که خواب

و خوراک از او رخت بر می بندد ، به هر جا که می نگرد - علی رغم وجود هزازان تصویر و منظره چشمان ملتمس مقتول را در لحظه جان سپردن مشاهده می کند ، تنها صدای ضجه و التماس او را با وجود صدها صدای دیگر می شنود . این صحنه دلخراش درست مانند یک فیلم بسیار گویا و تکان دهنده در مقابل چشم خیالش رژه می رود و کوچکترین زاویه آن از قلم نمی افتد . راستی این ذهن آدمی که ابزارش جز مشتی عناصر مادی نیست چه عظمتی دارد شما یک فرصت چند دقیقه ای که پیدا می کنید و در خاطرات گذشته تان فرو می روید یکباره متوجه می شوید که در عرض این چند دقیقه چه مناظر فراوانی را مشاهده می کردید که اگر همه آنها را می خواستید با نوک قلم بنگارید و یا به تصویر بکشید ، هزاران صفحه کاغذ را می طلبید . آری نشئه آخرت نشئه یاد آوردن همه چیز است آن کتابی که به دست راست یا چژ انسان داده می شود و انسان آن را مطالعه می کند ، چیزی جز کتاب وجود انسان نیست . آنجا که تمام وجود انسان " ذکر " می شود ، آتشی که او را لمس می کند خود آن اعمال و اعتقادات نارواست که سوزش آن نه از بیرون بلکه از درون او زبانه می کشد : " نار الله الموقده التی تطلع علی الافئده " و اگر هم این آتش از خارج وجود او بر می تابد او را تفتیده می کند از فعالیتهای نشئه خیال و مثال است . همانطور که در عالم رویا ، آن سگ درنده از خارج بر شخص خوابیده حمله می کند ، چیزی جز عمل این بد بدخت نیست . سخن را کوتاه کنیم و به بررسی آیات قرآن و روایات در باب این مساله مهم محاسبه اعمال بپردازیم : آیات ذیل " سریع الحساب " بودن خداوند را بیان می کند : اولئک لهم نصیب مما کسبوا و الله سریع الحساب . 186 برای آنهاست بهره مندی از آنچه که کسب کردند و خداوند سریعترین حسابگران است . و هو اسرع الحاسبین . 187 ( 186 - بقره ، 2.2 . ) ( 187 - انعام ، 62 . )

و او سریعترین حسابگران است . و الذین کفروا اعمالهم کسراب بقیعه .... 188 و کسانی که کافر شدند اعمالشان مانند سرابی می ماند در بیابانی هموار که تشنه آن را آب می پندارد تا اینکه وقتی نزدیک آن می شود آبی نمی یابد و آن کافر در قیامت خدا را حاضر و ناظر اعمال خویش بیند که به حساب کارش تمام و کامل برسد و کیفرش بدهد و خدا به یک لحظه حساب تمام خلایق را می کند . آیات ذیل مبین این است که تمام اعمال انسان بدون کم و کاست محاسبه می شود : و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ... " 189 . از آن روز که در آن بسوی خداوند بازگشت می کنید بترسید و آن گاه هر کسی آنچه که بدست آورده است آن را دریافت می کند و به هی‍ کس کمترین ظلمی نمی شود . و ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله 19. . اگر آنچه که در درون شماست آشکار کنید یا پنهان سازید خداوند به وسیله همان امر شما را محاسبه می کند پس هر کس را خواهد می آمرزد و هر کس را بخواهد عذاب می کند و خداوند بر هر کاری قادر است . و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین .... 191 در آن کتاب اعمال نیک و بد خلق را پیش نهند و اهل عصیان را از آنچه که در نامه عمل آنهاست ترسان و هراسان بینی در حالی که با خود گویند : ای وای بر ما این چگونه کتابی است که اعمال کوچک و بزرگ ما را سر مویی فرو نگذاشته جز آنکه همه را احصاء کرده است و در آن کتاب همه اعمال خود را حاضر بینند ( و جزای آن را بینند ) و خدا به هی‍ کس ستم نخواهد کرد . ( 188 - نور ، 39 . ) ( 189 - بقره ، 281 . ) ( 19. - بقره ، 284 . ) ( 191 - کهف ، 48 . )

روایات ذیل ، ما را در جریان موضوع سوالات و محاسبات قیامت قرار می دهد : رسول خدا (ص) فرمود : " در روز قیامت بنده ، قدم از قدم بر نمی دارد تا اینکه از او درباره چهار چیز سوال شود ، از عمرش که در چه چیزی صرفش کرد ؟ و از جوانیش که آن را چگونه بسر آورد ؟ و از مالش که در کجا کسبش کرد ، و در چه چیزی خرجش نموده ؟ و از محبت ما اهل بیت " 192 . رسول خدا ( ص ) فرمود : " اولین سوالی که از عبد می شود ، محبت ما اهل بیت رسالت است " . 193 رسول خدا (ص) فرمود : " از تمام نعمتها در روز قیامت سوال می شود مگر آن نعمتهایی که در راه خدا استفاده شده است " . ابراهیم بن عباس صولی می گوید : " روزی ما نزد علی بن موسی الرضا ( ع ) بودیم و حضرت فرمود : در دنیا نعمت حقیقی وجود ندارد . یکی از فقها که در نزد حضرت بود عرض کرد : پس این قول خدا که فرمود : " ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم " چه معنا می دهد ؟ آیا این نعمتها در دنیا نیست و آن ( مثلا ) آب خنک نیست ؟ پس حضرت - در حالی که صدایشان را بالا می بردند - فرمود : " این چیزی است که شماها تفسیر می کنید و برای آن شاخ و برگ درست می کنید . یک عده می گویند : این نعمت آب خنک است . دیگری می گوید : غذای پاکیزه است و سومی می گوید : خواب خوش و راحت است . بدانید که پدرم از پدرش و او از امام صادق (ع) روایت کرد ( در حالی که همین اقوال شما نزد حضرتش مطرح شده بود ) ، حضرت ( امام صادق ) خشمگین شدند و فرمودند : " همانا خداوند عزوجل هرگز بندگانش را از آنچه که به آنها عنایت کرده است مورد سوال قرار نمی دهد و بر آنها درباره این گونه نعمتها منت نمی نهد زیرا منت نهادن به وسیله نعمت دادن در عرف مردمان قبیح است ( اگر شخص کریم بر انسان بخاطر کرامتش منت نهد این عقلا قبیح است ) پس چگونه ممکن است چیزی را که در عرف مردم قبیح است به خداوند ( 192 - بحارالانوار ، ج 7 ، ص 258 . ) ( 193 - همان ، ص 26. . )

عزوجل نسبت بدهیم ، و لیکن آن نعمتی ( که خداوند بر بندگانش منت نهاده و از آن در قیامت سوال می کند ) محبت ما اهل بیت و دوستی با ماست که خداوند بعد از توحید و نبوت سوال می کند ... " 194 . روایت ذیل ما را از اولین و مهمترین چیزی که مورد سوال قرار می گیرد مطلع می سازد : از امام باقر (ع) روایت شده است که فرمود : اولین چیزی که بنده به وسیله آن مورد سوال قرار می گیرد نماز است . اگر او قبول شد سایر اعمال هم قبول می شود . در توضیح این روایت باید عرض کنیم که این روایت با روایاتی که اولین مورد سوال را حب اهل بیت می داند منافاتی ندارد زیرا محبت اهل بیت نظیر توحید یک جنبه اعتقادی دارد یعنی ابتدا از حب اهل بیت و توحید و نبوت که جنبه اصولی دارند سوال می شود آن گاه از فروع دین یعنی نماز سوال می شود . روایت ذیل توضیح می دهد که محاسبات اخروی بر چه اساسی است . امام باقر (ع) فرمود : همانا مداقه خداوند در حسابرسی از بندگان در روز قیامت به اندازه عقل آنها در دنیاست " 195 . نکته ای که در حدیث فوق وجود دارد این است که : هر چند - مثلا - نماز امیرالمومنین ملاک سنجش نماز دیگران قرار می گیرد اما مفهومش این نیست که اگر ارزش نماز من و شما کمتر از ارزش نماز علی (ع) باشد در موقف نماز بر روی پل صراط معذب می شود بلکه کافی است که نماز ما درست باشد و اگر درست بود ، عذاب متوجه ما نمی شود اما در بهشت از مرتبه ای که امیرالمومنین (ع) برخوردار است ما بی نصیب خواهیم بود . بنابر این ، درجات بهشتی را بوسیله عقل و معرفت بیشتر ، می توان کسب نمود .