قابلیت هاى تسهیلات هسته اى
مساله ارزیابى قابلیتهاى هسته اى یک کشور و تعیین این که آیا در تکثیر سلاحهاى هسته اى موفق عمل کرده است یا خیر نیز همانند ارزیابى انگیزه دستیابى به سلاح هسته اى دشوار است . دولت هند در سال 1974 با انجام یک آزمایش هسته اى زیر زمینى که به گفته دولتمردان این کشور یک انفجار هسته اى صلح آمیز بود، بر دشواریهاى مساله افزود. البته در سالهاى آزمایشات هسته اى در جهت تحقق اهداف غیر نظامى ، امرى بدیهى مى نمود. براى مثال اتحاد جماهیر شوروى سابق با انجام این گونه آزمایشها براى پیشبرد طرح هاى صنعتى و مهندسى خویش تلاش مى کرد از آنجا که فناورى ، مواد و تجهیزات بکار رفته در آزمایشهاى هسته اى صلح آمیز با فناوریها و مواد بکار گرفته شده در ساخت سلاحهاى هسته اى تشابه بسیار دارد تعیین این امر که آیا کشورى که به انجام چنین آزمایشهاى دست زده است ، سلاح هسته اى در اختیار دارد یا خیر، به سختى امکان پذیر است .علاوه بر این ، مرورى بر تاریخچه امور هسته اى آفریقاى جنوبى نیز ثابت مى کند که پاسخ به این پرسش که آیا کشورى سلاح هسته اى در اختیار دارد یا خیر، چندان آسان نیست . در 24 مارس 1993 دکلارک (kierk de)، رئیس جمهور وقت آفریقاى جنوبى به طور رسمى اعلام کرد کشورش نا سال 1989 موفق به ساخت شش بمب هسته اى شده ، اما پیش از امضاى پیمان منع تکثیر سلاحهاى هسته اى تمامى آنها را بر چیده بود. این بیانیه بر نصورات کارشناسان بسیارى مبنى بر اینکه آفریقاى جنوبى در دهه 1980 داراى سلاح هسته اى بوده است ، مهر تایید زد و نشان داد که براى ساخت سلاح هسته اى هیچ نیازى به انجام آزمایش انفجار هسته اى وجود ندارد. در خلال دهه اى 1970 و 1980 کشورهاى هند، آفریقاى جنوبى ، آرژانتین ، برزیل ، پاکستان و رژیم صهیونیستى در گروه (آستانه اى) دارنده سلاح هسته اى جاى گرفتند.
بسیارى اذعان داشتند که این شش کشور در زمینه فناورى هسته اى به
پیشرفتهاى قابل توجهى دست یافته اند، اما این کشورها از پذیرش بازرسى آژانس
بین المللى انرژى اتمى از تاسیسات و مواد هسته اى خود سر باز زدند. البته ،
اکنون آرژانتین و آفریقاى جنوبى پیمان منع تکثیر سلاحهاى هسته اى را امضا
کرده اند و برزیل نیز پیمان تلاتلولکو (tiatioico of treaty) را که هدف از
تدوین آن تبدیل منطقه آمریکاى مرکزى و کارائیب به منطقه عارى از سلاحهاى
هسته اى است ، امضا و تصویب نموده است . اما کشورهاى هند، پاکستان و رژیم
صهیونیستى هنوز از امضاى پیمان منع تکثیر سلاحهاى هسته اى امتناع مى ورزند.
همچنین
بر همگان آشکار شده است که علاوه بر کشورهاى (آستانه اى )، چند کشور دیگر
چون سوئد و کره جنوبى نیز برنامه هایى براى ساخت سلاحهاى هسته اى در دست
اجرا داشته اند، اما بعد آن برنامه ها را رها کرده اند. کره جنوبى بر آن
بود که چنانچه زمانى چتر حمایتى امریکا از سر این کشور برداشته شود، خود به
ساخت سلاحهاى هسته اى براى حفظ امنیت ملى خویش در برابر کره شمالى روى
آورد. در حال حاضر هر دو کشور سوئد و کره جنوبى پیمان منع تکثیر سلاحهاى
هسته اى را امضا کرده اند.
ارزیابى قابلیتهاى هسته اى کشورهاى امضا
کننده این پیمان بسیار آسانتر است ، چرا که تمامى مواد و تاسیسات هسته اى
کشورهاى امضا کننده آن تحت مراقبت و بازرسى کارشناسان آژانس بین المللى
انرژى اتمى قرار دارند، به عبارت دیگر تمامى طرحها و برنامه هاى هسته اى
کشورهاى امضا کننده این پیمان در معرض نظارت و بازرسى دایم و مستمر قرار
دارند. تا کنون مشاهده نشده است که از برنامه هاى هسته اى صلح آمیزى که تحت
نظارت آژانس بین المللى انرژى اتمى است در جهت مقاصد نظامى و ساخت سلاح
هسته اى سوء استفاده شده باشد.
با این حال ، آنچه که به طور تلویحى و با
توجه به سطور فوق مى توان دریافت این است که کشورهاى پیشرفته صنعتى بسیارى
هستند که از امکانات و فناوریهاى لازم براى تولید مواد شکافت پذیر و ساخت
سلاحهاى هسته اى برخوردارند و اگر مقتضیات سیاسى شان ایجاب کند، بى درنگ در
این مسیر قدم مى گذارند. بنابراین ، عامل بازدارنده اصلى این کشورها که در
اصطلاح (تکثیر کنندگان بالقوه ) نامیده مى شوند، مانع تکنولوژیکى نیست ،
بلکه مانع سیاسى است . براى نمونه ، دو کشور آلمان و ژاپن که از تاسیسات
وسیع و بسیار پیشرفته هسته اى برخوردارند، چنانچه فکر ساخت سلاحهاى هسته اى
را در سر بپرورانند، با اعتراضات داخلى و بین المللى بسیارى مواجه خواهند
گشت .
آنچه در دوران معاصر بیش از هر عامل دیگرى مساله قابلیتهاى هسته
اى را متاثر از خود ساخت ، فروپاشى اتحاد جماهیر شوروى در سال 1991 بود.
اتحاد
جماهیر شوروى پیش از فروپاشى به استقرار مجموعه اى گسترده از سلاحهاى هسته
اى دست زده بود. این مجموعه مشتمل بر زرادخانه اى عظیم ، شامل تعداد
انبوهى از سلاحهاى تاکتیکى و استراتژیک و تاسیسات زیربنایى هسته اى بود که
در آنها قریب به یکصد هزار نفر مشغول به کار بودند. با فروپاشى اتحاد
جماهیر شوروى ، این زرادخانه هاى عظیم و تاسیسات زیربنائى پشتیبانى کننده
از آنها در سرتاسر جمهورى هاى تازه استقلال یافته شوروى پراکنده شد و بدین
سبب ، نگرانیهاى گسترده اى در زمینه احتمال تکثیر بیشتر سلاحهاى هسته اى
بوجود آمد. با فروپاشى اتحاد جماهیر شوروى تلاشهاى بسیارى به منظور تحت
کنترل در آوردن زرادخانه ها و تاسیسات هسته اى این کشور معمل آمد. آمریکا
در دسامبر 1991 (قانون کاهش تهدید شوروى ) را که به نام (برنامه حفاظتى ،
امنیتى و برچینى سلاحهاى هسته اى نان لوگار)نیز معروف است ، از تصویب
گذارند. هدف از تدوین این برنامه ، تامین منابع مالى لازم براى خلع سلاح
هسته اى کامل روسیه سفید، قزاقستان و اوکراین بود، سه کشورى که با روسیه
فدراتیو، تمامى زرادخانه ها و برنامه هاى تاسیسات هسته اى احاد جماهیر
شوروى سابق در خاک آنها بود.
همچنین در مورد ابتقال تمامى سلاحهاى هسته
اى تاکتیکى به روسیه فدراتیو که در سراسر اتحاد جماهیر شوروى سابق پراکنده
شده بود، موافقتهایى به عمل آمد. به هر حال ، بین سالهاى 1991 تا 1994
مذاکراتى بسیار جدى و مستمر با حضور دولتهاى روسیه سفید، قزاقستان و
اوکراین در زمینه جمع آورى سلاحهاى هسته اى استراتژیک که در خاک این سه
کشور استقرار یافته بود، صورت پذیرفت . این مذاکرات به ثمر نشست و سه کشور
فوق که آخرینشان اوکراین بود با انتقال سلاحهاى استراتژیک به روسیه فدراتیو
و انبوه سازى همه آنها در آنجا، موافقت کرده ، پذیرفتند به عنوان (کشورهاى
فاقد سلاح هسته اى ) پیمان منع گسترش سلاحهاى هسته اى را امضا کنند.
با
توجه به وسعت تاسیسات هسته اى اتحاد جماهیر شوروى سابق پرسشهاى بسیارى در
این باره مطرح است ، پرسشهایى مانند چگونه مى توان تمامى کارکنان این
تاسیسات را که از قبل در کار ساخت سلاح هسته اى بوده اند استخدام کرد؟
آیا تدابیر امنیتى لازم و کافى براى محافظت از این تاسیسات به عمل مى آید؟ با مواد هسته اى اضافى چه باید کرد؟ آیا در جمهوریهاى استقلال یافته اتحاد جماهیر شوروى سابق نظارت و کنترل صحیحى در زمینه صادرات مواد و فناوریهاى هسته اى اعمال مى گردد؟ البته گامهاى مثبتى در زمینه پاسخگویى به پرسشهاى فوق برداشته شده است . علاوه بر آن ، دو (مرکز بین المللى علوم و فناورى ) در شهرهاى مسکو و کیف بر پا شد تا بلکه از فرار مغزهاى هسته اى شوروى سابق که جزییات کامل برنامه هاى هسته اى این کشور را در اختیار داشتند، جلوگیرى کنند. در مقابل ژاپن و اتحادیه اروپا منابع مالى لازم را فراهم آوردند تا کارکنان تاسیسات هسته اى غیر نظامى کشورهاى خود بکار گیرند.
این طرحها
تنها بخشى از اقدامات موفقیت آمیزى بوده است که به منظور جلوگیرى از تکثیر
بیشتر سلاحهاى هسته اى که به دلیل فروپاشى اتحاد جماهیر شوروى بیم آن مى
رفت به انجام رسیده است . با این حال ، تا زمان پایان یافتن تمامى این
طرحها و اقدامات که بى تردید چندین سال به طول مى انجامد، خطر تکثیر بیشتر
سلاحهاى هسته اى همچنان به قوت خود باقى است .
نام کتاب: تکثیر سلاحهاى هسته اى
مؤ لف: احمد علیخانى
